مولانا ابداع‌کننده مفهوم «قدرت نرم» است

به گزارش روابط عمومی دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌ها - دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌ها هجدهم تیرماه و در هشتمین جلسه از سلسله‌نشست‌های نقد و بررسی تازه‌های کتاب ارتباطات، با معرفی کتاب «ارتباطات انسان» تالیف حمید مولانا، میزبان سخنرانی مجید امامی و ابراهیم شمشیری بود.

تحریف‌های ادامه‌دار در سنت ارتباطات ایرانی

امامی، عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق (ع) در ابتدای این نشست به مسئله تحریف در رشته ارتباطات و نظریه‌پردازان این حوزه پرداخت و گفت: ما دچار تحریفی بزرگ در رشته و نظریه پردازان علم ارتباطاتیم، این مسئله مقصر داخلی یا خارجی ندارد؛ چرا که تحولات این رشته بیش از آن‌که تابع نظریه باشد، دنباله‌روی رخدادهایی عملی‌ست که در یکصد سال گذشته اتفاق افتاده‌اند.

او افزود: اساساً ارتباطات یک رشته نبوده و نیست، بلکه حوزه‌ای چند رشته‌ای‌ست که آن را می‌توان مخلوطی دانست که از ترکیب روان‌شناسی، روابط بین‌الملل، جامعه‌شناسی، انسان‌شناسی و عرصة ریاضیات و علوم فنی شکل گرفته است. حوزه ارتباطات در ابتدا با بعد فنی مخابراتی‌اش معنا یافت، نظیر تلاش‌های که واینر و بعدها شاگردش شانون در آمریکا مد نظر داشتند و به تأسیس، راه‌اندازی و رشد حوزه تلگراف و سپس تله‌کامینیوکیشن منجر شد. با غالب شدن چنین رویکردی‌ست که حتی تا دو دهه پیش، دانشجویان علم ارتباطات به اشتباه عامه، متخصصان رشته مخابرات تلقی شوند. این تحریف زمانی دوچندان می‌شود که ما در ایران با سنت علوم انسانی ریشه‌دار در تمدن اسلامی مواجه‌ بودیم و هرچند هنوز موفق به احیای آن نشده‌ایم، اما این سنت وجود دارد و کتمان‌پذیر نیست.

دبیر شورای عالی فرهنگ عمومی کشور در ادامه با تاکید بر مفهوم محوری تحریف در علم ارتباطات در ایران ادامه داد: مولانا در اواخر دهة هشتاد که به ایران سفر می‌کرد، در میان دانشجویان سابق خود، افراد اندکی را می‌یافت که با شیوه و روش او بیاندیشند. او به این اندیشه رسیده بود که در تاریخ‌نگاری ارتباطات، لزوماً پدر این علم لاسول نیست. در ایران ارتباطات گاهی با روزنامه‌نگاری در دوره‌ای و گاهی با مطالعات رادیو و تلویزیون و زمانی نیز مدیریت مخاطب و اقناع یکسان تلقی می‌شد. مولانا بر این باور بود که همة این تلقی‌ها تحریف است و ارتباطات ایرانی باید از دل سنت انسان‌شناسی و جامعه‌شناسی اسلامی استخراج شود.

امامی همچنین ضمن اشاره به اهمیت کتاب ارتباطات انسان تصریح کرد: به جرئت می‌توان گفت که کتاب «ارتباطات انسان» که امروز نخستین جلسة بررسی آن برگزار شده است، مهم‌ترین کتاب تحولی در حوزه ارتباطات است که در ایران تالیف شده است، هر چند آثار ترجمه شده این حوزه نیز ارزشمندند اما تالیفی در این خصوص انجام نشده است. از ویژگی‌های این کتاب می‌توان به چند نکته اشاره کرد. نخست آن‌که این اثر از سوی یک استاد تمام بلامنازع رشتة ارتباطات تالیف شده است. دلیل دوم آن است که در این کتاب پلی میان دانشوران و اندیشمندان مسلمان مثل ابوریحان بیرونی و ابن خلدون زده شده است. از سومین منظر نیز مولانا در این کتاب به طرح ایده‌های خود و اندیشه‌های اسلامی در ارتباطات می‌پردازد. او از این بعد، همیشه تلاش داشته تا تقدم دانش ارتباطات اسلامی و ایرانی را بر آن‌چه که در غرب رخ داده است، نشان دهد.

رویکرد مولانا؛ نقد غرب بدون چپ‌روی

ابراهیم شمشیری، پژوهشگر رسانه، دیگر سخنران این نشست بود که ضمن اظهار تاسف نسبت به عدم آشنایی جامعه علمی و دانشگاهی با مولانا گفت: آثار پروفسور مولانا نگاه، مبانی و روش جدیدی را در حوزة‌ ارتباطات ارائه می‌کنند. در زمان دانشجویی برای ما جالب بود که او در کتاب «گذر از نوگرایی» چگونه به‌عنوان یک دانشمند مقیم آمریکا توانسته با مبانی فلسفی و بومی ایرانی ـ اسلامی، نگاهی جدید را در حوزه ارتباطات توسعه مطرح کند و آن را از دیدگاه‌های مختلفی که در سراسر جهان وجود داشت ـ مثل نگاه‌های شرقی به‌معنی سوسیالیسم و کمونیسم و نگاه غربی به‌معنی لبرالیسم ـ تفکیک کند.

او ضمن تاکید بر متفاوت بودن رویکرد نقادانه مولانا افزود: اهمیت نگاه مولانا در این است که گرچه معمولاً نقد غرب مساوی با پیروی از دیدگاه چپ تلقی می‌شود، اما مولانا به‌درستی و دقیق در کتابش، همزمان با نقد غرب، موفق به نقد رویکرد چپ یعنی رویکرد سوسیالیستی و کمونیستی نیز می‌شود و به‌نوعی ریشه نگاه‌های کمونیستی و لیبرالیستی را از آن جهت که انسان‌شناسی آن‌ها دارای اشتراکات گسترده‌ای‌ست، یکسان می‌پندارد.

مدیر کل صدای استان‌های سازمان صدا و سیما در بخش دیگری از سخنرانی خود با اشاره به مطالعات گسترده پروفسور مولانا در حوزه ارتباطات خاطرنشان کرد: مولانا با مطالعات گسترده، خود را محدود به مشهورات مباحث عمومی علم ارتباطات نکرده و سعی کرده است تا با بحث‌های جامعه‌شناسی و فلسفی در تنوع گسترده‌ای که در دیدگاه‌های مرتبط با دانش ارتباطات قابل تصور است، به این حوزه توجه کند. او در مدل پنج‌بعدی خود که در فصل اول کتاب «ارتباطات انسان» مطرح می‌شود، از نگاهی گسترده و برگرفته از مطالعات عمیق بهره می‌گیرد که گواه تسلط او بر دیدگاه‌های اندیشمندان این حوزه است. علاوه بر این او رویکردی خلاقانه‌، نقادانه و نوآورانه‌ به مباحث ارتباطات داشته و توانسته ایده‌های خود را نیز مطرح و نظریه‌پردازی کند. نمونه‌ای از این نگاه در فصل دوم کتاب «ارتباطات انسان» و بحث شعور عامه و شعور عامه در ارتباطات به چشم می‌خورد که کاملاً از دیدگاه یک متفکر آشنا با حوزه جامعه‌شناسی و انسان‌شناسی، فهم جدیدی را در مبحث ارتباطات ایجاد می‌کند.

شمشیری درخصوص نگاه مولانا به اندیشه‌های دینی نیز گفت: مولانا در مبانی اندیشه‌ای خود، خصوصاً جایی که وارد مباحث دینی می‌شود، صریح و علمی عمل می‌کند و از اندیشه‌های دینی با رویکردی جدید و خلاقانه دفاع می نماید. بازشناسی و بازتعریف و معرفی امت در برابر مدل سیاسی دولت ـ ملت در فضای سیاست جهانی نیز از دیگردستاوردهای اوست که البته به دیدگاه‌های امام (ره) تکیه دارد.

نکته پایانی اظهارات این پژوهشگر رسانه‌ای به‌نوعی تحجر و محدودنگری به علم ارتباطات در ایران اشاره داشت و علاج آن را در استفاده و بهره‌گیری از دیدگاه‌های شخصیت‌هایی چون پروفسور مولانا دانست که در عرصه جهانی دارای اهمیت و اعتبارند.  

زندگی‌نامه‌ای برای علم

مجید امامی در بخش دیگری از سخنرانی خود ضمن اشاره به فصلی از کتاب «ارتباطات انسان» با عنوان «بازاندیشی قدرت نرم» گفت: به روایت و اسنادی که مولانا ارائه می‌کند، نخستین‌بار مفهوم قدرت نرم توسط او مطرح شده است اما عدم توجه نظام اکادمیک آمریکا و آپارتاید علمی موجود در آن سبب شد تا پنج سال بعد، این نظریه از سوی جوزف نای طرح و او به‌عنوان نظریه‌پرداز اصلی قدرت نرم شناخته شود، در حالی‌که مولانا ابداع‌کننده مفهوم قدرت نرم است.

این استاد دانشگاه به اهمیت زندگی‌نامه مولانا برای او و جامعه علمی ارتباطات نیز نظر داشت و در این خصوص ادامه داد: در آخرین فصل کتاب «ارتباطات انسان» گفت‌وگویی بین پروفسور مولانا و یکی از استادان جوان چینی دانشگاه سیدنی رخ داده است، او در این گفت‌وگو سعی کرده تا قصه خود، دانش ارتباطات و تحولات جهانی را به هم پیوند زند و روایت کند.

او خاطرنشان کرد: معتقدم مولانا در زبان فارسی جز کم‌نظیرترین افرادی‌ست که اتوبیوگرافی یا زندگی‌نامه خودنوشت از خویش برجا گذاشته است. او درباره زندگی‌اش و نسبت آن با تحولات اجتماعی و جهانی نوشته و کسی که روایت زندگی او را می‌خواند، درواقع با تاریخ ایران و جهان، تحولات علوم انسانی و اجتماعی و درک جدیدی از نظریه‌ها آشنا می‌شود. کار بزرگی که او برای خودش پیش از فوت تعریف کرده، نگارش همین زندگی‌نامه است که می توان مدعی شد برای تاریخ علمی ژورنالیسم در ایران حائز اهمیت است، چرا که به شدت مستند بوده و با حقیقت رابطه برقرار کرده است. همچنین این زندگینامه نشان می‌دهد که چقدر می‌توانستیم با دانشی که می‌شد از ارتباطات در ایران توسعه پیدا کند، بیگانه بودیم و فاصله داشتیم و چگونه آشنایی با رویکرد مولانا می‌توانست به حل مسائل امروز کشور ما کمک کند.

گفتنی‌ست کتاب «ارتباطات انسان» مشتمل بر مجموعه مقالاتی‌ست که از سوی حمید مولانا تالیف شده و توسط دانشگاه امام صادق (ع) در اختیار علاقه‌مندان به دانش ارتباطات با رویکرد میان رشته‌ای قرار گرفته است.