نشست تخصصی «رسانه و سیاست‌های
جمعیتی» روز سه‌شنبه 18 شهریور ماه با حضور دو تن از استادان و متخصصان این حوزه در
قالب ویدئو کنفرانس در دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌ها برگزار شد.
به گزارش روابط‌عمومی دفتر مطالعات
و برنامه‌ریزی رسانه‌ها، در این گفتگوی آنلاین،دکتر محمود مشفق، استاد جمعیت‌شناسی
دانشگاه علامه‌طباطبایی؛ علی البرزی، فعال رسانه در حوزه اجتماعی و کارشناس ارشد
مدیریت علوم اجتماعی؛ و دکتر گیتا علی‌آبادی، مدیر کل دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی
رسانه‌ها ضمن بررسی سیاست‌های جمعیتی کشور، به چگونگی نقش و عملکرد رسانه‌ها در نهادینه
شدن سیاست‌ها و برنامه‌های جمعیتی پرداختند و چالش‌های این حوزه را مورد نقد و
بررسی قرار دادند.
دکتر گیتا علی‌آبادی، مدیر
کل دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌ها در ابتدای این نشست در ارتباط با سیاست‌های
جمعیتی کشور گفت: مدت‌هاست که بحث‌هایی در مورد محدودیت‌ها، افزایش جمعیت، و یا حد
و اندازه جمعیت از سوی مقامات و مسئولان کشور در رسانه‌ها مطرح می‌شود. به همین
دلیلمشکلاتی که در ارتباط با افزایش جمعیت پیش آمده، موجب شده است رهبر معظم انقلاب
اسلامی طی یک ابلاغیه 14 ماده‌ای سیاست‌های مورد نظرخود را در باره افزایش جمعیت
ایران اعلام فرمایند. در این ابلاغیه که بر مواردی همچون افزایش نرخ باروری، کاهش
سن ازدواج و تسهیلات بیشتر برای مادران باردار تأکید شده، نکات مهمی نهفته است که باید در دو سطح کمی و
کیفی مورد بررسی قرار گیرد؛ ضمن آنکه توجه ویژه‌ای هم به توانمند‌سازی‌های جمعیتی،
ارتقاء و پویایی، بالندگی جامعه، و وضعیت جوانان کشور داشت.
وی افزود: اما از سوی دیگرمی‌دانیم
مسئله افزایش جمعیت موضوع بسیار حساسی است که بخشی از آن به سیاست‌های دولت بازمی‌گردد.
در کنار بحث افزایش جمعیت موضوعات دیگری نیز مطرح هستند که در قوانین و مصوبه‌های
دولتجای دارند. به هر حال در این بحث صرف افزایش جمعیت هدف نیست بلکه توانمندی‌های
مالی و اقتصادی و رفاه خانواده نیزمد نظراست که با یکدیگر نسبت مستقیم دارند. در
سیاست‌های جمعیتی نکات مهم دیگری نظیر باروری، آمار حیاتی، مهاجرت‌ها، مرگ و
میرها، تنظیم موالید، فعالیت و اشتغال نیزقرار دارد که باید مورد توجه قرار گیرد.
با توجه به این نکات، موضوع
و هدف این نشست این است که ببینیم رسانه‌ها درباره سیاست‌های افزایش جمعیت و کنترل
جمعیت چه نقشی دارند و چه سیاست‌ها و اهدافی را دنبال می‌کنند.
علی البرزی، فعال رسانه در
حوزه اجتماعی و کارشناس ارشد مدیریت علوم اجتماعیبه چگونگی عملکرد رسانه‌ها در
ارتباط با سیاست‌های افزایش جمعیت پرداخت و گفت: سیاست‌های افزایش جمعیت و تشویق و
ترغیب خانواده‌ها به فرزند‌آوری را می‌توان به مثلثی تشبیه کرد که در سه ضلع آن
بحث شرایط اقتصادی خانواده، آموزش و رسانه قرار دارد. در اینجا رسانه به عنوان
اصلی‌ترین ضلع این مثلث نقش بسیار مهمی ایفا می‌کند. متأسفانه در چند سال اخیر
شاهد بوده‌ایم که علیرغم تأکیدات وسیع و گسترده در بحث بحران جمعیت و پیر شدن
جمعیت، رسانه‌ها نتوانسته‌اند به وظایف خود بدرستی عمل کنند و ما از این بابت خیلی
عقب هستیم. در حالی‌که رسانه‌ها با ایجاد حساسیت در مردم نسبت به این موضوع و
بکارگیری متخصصان و روزنامه‌نگاران حرفه‌ای می‌توانستند عملکرد موفقیت‌آمیزی
همانند مواجهه با بحران کرونا داشته باشند. به طوری که شاهد بودیم رسانه‌ها از رسانه‌های مکتوب گرفته تا خبرگزاری‌ها
و صدا و سیما با تولیدات مختلف رسانه‌ای نظیر فایل‌های صوتی و تصویری و اینفوگرافی‌ها
توانستند در اطلاع‌رسانی و مواجهه با بیماری کرونا عملکرد درست و قابل قبولی ارائه
دهند. این موضوع نشان می‌دهد که رسانه‌ها حسایت بحران کرونا را بخوبی درک کرده‌اند.
اما در بحران جمعیتی هنوز درک درستی از اهمیت و حساسیت موضوع وجود ندارد. در حالی
که اهمیت این موضوع اگر از بحران کرونا بیشتر نباشد، کمتر از آن نیست.
هم‌چنین، در مواجهه با بحران کرونا، خبرگزاری‌ها و
بسیاری از رسانه‌ها در صفحات خود سرویس‌های ویژه ای را به انتشار اخبار کرونا
اختصاص دادند. در حالی که در مورد بحران جمعیتی هنوز کاری انجام نشده و اخبار و گزارش‌های
مربوط به این موضوع در رسانه‌ها تحت زیرمجموعه گروه‌های اجتماعی درج می‌شود و هر
از چند گاهی خبری در این زمینه منتشر می‌شود.
وی با اشاره پژوهشی که سال
گذشته در مورد جمعیت و رسانه انجام شده بود، گفت: نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که
خبرگزاری‌ها، سایت‌ها، روزنامهها و حتی فضای مجازی در بحث جمعیت و سیاست‌های
جمعیتی خبر محور هستند. به عنوان مثال وقتی مسئول یک سازمان مانند ثبت احوال آماری
را در زمینه میزان افزایش یا کاهش زاد و ولد و یا ازدواج اعلام می‌کند، اوج فعالیت
رسانه‌ها فقط محدود به انتشارهمین آمار و ارقام از قول مسئول مربوطه می‌شود و
گزارش‌های میدانی و تحقیقی کمتردیده می‌شود. حتی در مورد سیاست‌های جمعیتی که از
سوی رهبر معظم انقلاب اسلامی اعلام شدهنیز می‌بینیم که چندان به مصوبات آن پرداخته
نشده است.
البرزی افزود: بحث جمعیت یک
بحث تخصصی است کهبرای باز شدن این بحث در رسانه‌ها نیاز به خبرنگاران حرفه‌ای است تا
جامعه را نسبت به این موضوع حساس کند. اما این حساسیت ابتدا باید در رسانه ایجاد
شود. در حالی که ما خبرنگار تخصصی در حوزه جمعیت و جمعیت‌شناسی نداریم و حتی گاهی
می‌بینیم که خود واژه بحران نیز در رسانه بخوبی باز نمی‌شود. علاوه بر این، بحث
جمعیت یک بحث خبر محور نیست و باید دلایل افزایش و یا کاهش جمعیت واکاوی و تحلیل
تهیه شود؛ در این زمینه نیز رسانه‌ها باید از خود ابتکار عمل نشان دهند.
وی تأکید کرد: کاربرد
اینفوگرافی در رسانه یکی دیگر از موضوعاتی است که از سوی رسانه باید بیشتر مورد
توجه قرار گیرد. اینفوگرافی می‌تواند موجب بازتاب گسترده اخبار و افزایش مخاطبان در
سطح جامعه شود. اما این شیوه در بحث‌های جمعیتی رسانه بندرت مشاهده می‌شود. لذا ما
نیاز به یک کار تخصصی در حوزه جمعیت و رسانه داریم و نیازمند افرادی هستیم این
آموزش‌ها را به صورت حرفه‌ای و تخصصی به خبرنگاران بدهند و اهمیت بحران جمعیتی را
به آنها تفهیم کنند. متأسفانه تا زمانی که این مشکلات برطرف نشوند، نمی‌توان گفت
رسانه ها نقش خود را درست ایفا کرده‌اند.
این فعال رسانه با بیان
اینکه نگاه رسانه‌ها به مقوله جمعیت یک نگاه سیاسی است، گفت: هر رسانه با توجه به
دیدگاه و پشتوانه خود به مقوله جمعیت نگاه می‌کند. مثلاً رسانه‌های مخالف دولت با
دیدی انتقادی به این موضوع می‌پردازند و اگر هم گزارشی منتشر شود در آن انتقاد از
کم‌کاری دولت است. عکس این موضوع نیز در رسانه‌های حامی دولت صادق است. در این
رسانه‌ها فعالیت‌ها و اقدامات دولت در مورد افزایش جمعیت بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد.
در حالی که بحران جمعیت یک موضوعاستراتژیک است و نباید به آن نگاه سیاسی داشت.
دکتر محمود مشفق، استاد
جمعیت‌شناسی دانشگاه علامه‌طباطبایی در ادامه این نشست گفت: رسانه‌ها به مفهوم عام کلمه از رسانه‌های تصویری گرفته
تا رسانه‌های متنی، چند رسانه‌ای‌ها و فضای مجازی، نقشی مهم در جهت‌دهی به افکار
عمومی در زمینه پدیده‌های جمعیتی دارند. رسانه‌ها برای عملکرد درست نیاز به یک
سری ضرورت‌ها و پیش‌نیازها دارند. کارکرد رسانه در چند حوزه مهم است. یکی از این
حوزه‌ها نقش رسانه در ارتقاء سواد جمعیتی جامعه است سواد جمعیتی تحت تأثیر یک
برنامه آشکار و یا پنهان و متناسب با اقتضائات جمعیتی کشور می‌تواند انتشار پیدا
کند. مثلاً قبل از انقلاب زمانی که ایران به کشورهای موافق کنترل جمعیت ملحق شد،
یکسری آموزش‌های همگانی در زمینه کاهش جمعیت با شعار «فرزند کمتر، زندگی بهتر»
صورت گرفت و از طریق روزنامهها، تلویزیون و گفت و گوها در ذهن مردم نهادینه و
فرهنگ‌سازی شد. اما از آنجایی که این برنامه متناسب با وضعیت اقتصادی و فرهنگی جامعه
نبود، تأثیر چندانی در کاهش نرخ رشد جمعیت نداشت. در یک دهه بعد از انقلاب یعنی در
فاصله سال‌های 1357 تا 1367 نیز با توجه به رشد جمعیت کشور، زمانی که رویکرد
جمعیتی کشور، کاهش نرخ رشد جمعیت بود، بخش رسانه و فرهنگ در این حوزه خیلی فعال
شدند و این بحث‌ها در قالب آموزش‌های مدون در کتب درسی و کتاب‌های تألیفی به دانش‌آموزان
ارائه شد و مشکلات ناشی از افزایش جمعییت و اثرات مخرب آن به طرق مختلف در رسانه‌های
جمعی تبلیغ و به تصویر کشیده شد. البته این سیاست‌ها و برنامه‌ها در راستای سیاست‌های
کلان کشوری در حوزه جمعیتی بود که در آن دوره به اجرا درآمد و منجر به افزایش سواد
جمعیتی در کشور شد.
وی در تعریف سواد جمعیتی
بیان کرد: سواد جمعیتی یعنی داشتن درک و نگرش و رفتار درست و دانش صحیح نسبت به موضوع جمعیت. رسانه‌ها می‌توانند در هر حوزه‌نقش‌آفرینی
کنند. در حال حاضر بحث‌های نگرشی در مورد تشکیل خانواده و ازدواج تا حدودی شکل
گرفته است. رسانه‌ها می‌توانند
در ایجاد نگرش مثبت نسبت به پدیده‌ها و اموری که در مسئله جمعیتی نقش دارند ایفای
نقش کنند و اثرگذار باشند؛ البته به شیوه درست. اگر ارتقاء جمعیتی به شیوۀ درست
انجام نشود، دیگران می‌توانند ما را به سیاست‌زدگی ، تحقیقات نادرست و یا جهت‌دهی
نادرست متهم کنند. بنابراین باید راهکارهای صحیح علمی را در پیش گیریم. اما
متأسفانه در بحث‌های رسانه‌ای شاهد یک اغتشاش عملکردی در ارتباط با بحث‌های جمعیتی
هستیم. به این معنی که هر کس خود را صاحبنظر
جمعیتی می‌داند؛ در حالی که جمعیت‌شناسی یک دانش تخصصی است. حتی می‌بینیم که
بسیاری از خبرنگاران با نحوه تفسیر دقیق و درست این اعداد و ارقام آشنایی ندارند و
به غلط گزارش می‌دهند. در نتیجه آنقدر خبرهای ضد و نقیض در حوزه رسانه منتشر می‌شود
که یک عده می‌گویند خبری نیست. بعضی‌ها می‌گویند بحران است و بعضی دیگر چالش؛ عده‌ای
هم آن را تغییرات می‌دانند. در اینجا ما شاهد یک اغتشاش و بهم‌ریختگی رسانه‌ای هستیم که برآیند آن را در
سطح تصمیمات سیاسی کشور نیزمی‌ینیم. در نتیجه یک عده با این سیاست‌ها موافق می‌شوند
و عده‌ای دیگر مخالف؛ یک عده سکوت می‌کنند و عده‌ای دیگر مردد هستند. بنابر این
چون شما مسئول رسانه هستید باید این آشفته بازاری که در حوزه رسانه شکل گرفته است
را اصلاح کنید. به این صورت که با توجه به سیاست‌های ابلاغی مقام معظم رهبری باید یک
چشم‌انداز ویژه در حوزه جمعیت تعریف شود. این سیاست‌ها باید کارشناسی شده، دقیق و
بدور از افراط و تفریط باشند تا بتوان بر اساس آن اقدامات انجام شده را مورد ارزیابی
قرار داد.
نکته دیگر اینکه ما باید خبرنگاران متخصص در حوزه جمعیت داشته باشیم؛
خبرنگارانی که با مفاهیم، واژه‌ها، نظرات و دانش تخصصی جمعیت‌شناسی آشنا باشند.